Dawna literatura chińska

Grota Istot Boskich

Chociaż literatura okresu dynastii Tang kojarzy się dzisiaj przede wszystkim z poezją, która w tym okresie doczekała się najwybitniejszych twórców oraz dzieł, to nie należy zapominać, że był to również okres rozkwitu prozy fabularnej. Powstawały wówczas bowiem nowele i opowiadania, które nie tylko liczebnie górowały nad podobną twórczością okresów poprzednich, ale również pod względem złożoności i różnorodności nie miały sobie do tej pory równych.

Jednym z takich właśnie opowiadań jest utwór pt. Podróż do Groty Istot Boskich (You xian ku) ― nowela w której pod bardzo eufemistycznym tytułem skrywa się opowieść o wizycie urzędnika w domu prostytutek.

Słowo xian (仙) ― które można tłumaczyć: nieśmiertelny, niebianin, boska postać ― oznacza w języku chińskim nie tylko osobę, która (za sprawą zazwyczaj taoistycznej alchemii) osiągnęła boski stan nieśmiertelności, ale jest również jednym z określeń na urodziwą kobietę. Użycie takiego słowa w odniesieniu do kobiety sugeruje, że jest ona nadwyraz piękna czy też ze wszechmiar wspaniała, podobnie jak w języku polskim funkcję taką pełnią słowa ‘boska’, ‘bajeczna’ czy ‘nieziemska.’

Zhang Wencheng[1] ― autor noweli ― był osobą gwałtowną i rubaszną, a teksty jego nie stroniły od prześmiewczego tonu. Dlatego też mało kto darzył go szacunkiem czy sympatią.

Pewnego razu oskarżony został o drwiny z obecnych władz i skazany na zsyłkę do odległego od stolicy Kantonu. Na jego szczęście jednak kary tej nie wykonano. Mimo swego nieprzyjaznego charakteru, Zhang Wencheng zdołał pełnić stosunkowo wysokie stanowiska państwowe, był między innymi wiceburmistrzem Chang’anu ― stolicy państwa ― czy prokuratorem generalnym. Po śmierci pisarza jego teksty zostały podobno wykupione przez Japończyków i Koreańczyków[2] ― czego przykładem są losy prezentowanego tutaj utworu, o którym słuch w Chinach zaginął aż do schyłku XIX wieku, kiedy to został „odkryty” w Japonii przez epigrafika Yang Shoujinga.

Podróż do Groty Istot Boskich zawiera bogaty ― w porównaniu z dotychczasowymi nowelami ― rys psychologiczny postaci oraz żywą rozmowę, toteż przyczyniła się ― czy wręcz była bodźcem ― do powstania pierwszej japońskiej (a i uważanej za pierwszą na świecie) powieści, zatytułowanej: Opowieści o Genjim (Genji monogatari).[3]

Zapożyczenia zaczerpnięte z tej noweli znaleźć można również w Zbiorze dziesięciu tysięcy liści (Man’yōshū) ― antologii poezji japońskiej.[4]

Ze względu na to, że tekst ów porusza tematy uważane za nieobyczajne, a zarazem stanowi istotny krok na drodze ku powieści chińskiej, stosunek chińskich krytyków do niego bywa ambiwalentny.

Opisane w noweli relacje między obiema płciami nie spełniają w pełni wymogów tradycyjnej moralności chińskiej, ale patrząc przez pryzmat historii, nie można stwierdzić, że występowanie ich nie jest uzasadnione. Engels uważał, że niezgodna z zasadammi tradycyjnej moralności miłość rycerska odzwierciedlona w średniowiecznych albach europejskich była „pierwszą w historii formą ukazania miłości fizycznej.” Wiele osób potwierdza również, że i w starożytnych Chinach nie brakowało opowiadań opisujących miłość między dostojnikami a prostytutkami. Powinniśmy więc w większej mierze pod kątem „historycznego występowania” oceniać Podróż do Groty Istot Boskich.[5]

Nowela ta napisana jest prozą w dużej mierze paralelną i okraszoną wieloma wierszami, przez co uważana jest czasem za poemat fu lub tekst odmiany (bianwen).[6] Lwią część tekstu wypełniają dialogi, jakie toczą między sobą bohaterowie ― a jednym z nich jest sam autor, który nie kryje swego imienia (kurtuazyjnego) i nazwiska.

Góra o nazwie Jishi wznosi się na południowy zachód od miasta Jin. Przepływa tamtędy Rzeka Żółta. Księga Dokumentów mówi: „Podążając Rzeką Żółtą od Jishi, dotrzeć można do Longmenu.” To właśnie ta góra.
   Wysłano mnie jako posłańca w drogę wiodącą od brzegów rzeki Qian i podnóży góry Long, aż do Heyuanu. Użalałem się nad swym losem nieszczęsnym i wzdychałem z tęsknoty za odległym domem rodzinnym. Zhang Qiana[7] dawny szlak przez setki tysięcy mil poprzez wzburzone wiódł fale, Wielkiego Yu[8] czcigodne ślady od dwóch tysięcy lat po stromych pnęły się zboczach. Głęboki pas doliny wrzynał się w skalną ścianę, wysokie wierchy maszerowały po niebie, ostre jak nóż rozciągały się górskich łańcuchów granie. Delikatne sunęły mgły i obłoki, strumienie i skały z osobna jaśniały. Magia niebios naprawdę ma w sobie powab, jakiego próżno szukać pośród ludzi. Oczy go nie zobaczą, ani uszy nie usłyszą.
   Miało się już pod wieczór. W długiej drodze koń się zmęczył, a i człowiek z sił opadł. Doszedłem do pewnego nadzwyczaj stromego miejsca. Nade mną roztaczał się bezmiar zielonych stoków, a w dole widniały błękitnych stawów głębie. Starzy ludzie powiadają: „To jest Grota Istot Boskich, gdzie niewielu dociera ludzi, a ptaki przelatują tylko. Zawsze są tutaj wonne kwiaty i nefrytowe gałązki,[9] a niebiańskie szaty i mnisze laski oraz miski same się zjawiają nie wiadomo skąd.”
   Podjąłem więc stanowczą decyzję i przez trzy dni pościłem. Wspinałem się po cienkich pnączach kudzu i małą łódką pod prąd rzeki płynąłem. Moje ciało jakby unosiło się w powietrzu, a moje myśli jawiły mi się niczym sen. Po chwili dotarłem do stoków góry, którą porastały cyprysy i sosny, oraz do wąwozu, gdzie rozkwitały brzoskwiniowe drzewa. Wonny powiew sięgał aż do ziemi, barwny blask się po niebie rozsiewał.
   Ujrzałem dziewczę, jak szło nad rzekę zrobić pranie.
   ― Słyszałem, że jest tutaj Grota Istot Boskich, dlatego tu zaszedłem ― zwróciłem się do niej. ― Góry i rzeki przebyłem, strudzony jestem niebywale. Chciałbym u panny przycupnąć i odpocząć chwilkę. Niech mi panna łaskawa będzie przychylność okazać. Ufam, że prośba moja spełniona być może.
   ― Chata moja mizerna, nie opływa w dostatki ― odrzekła. ― Boję się tylko, że nie przypadnie do gustu. Niczego skąpić nie będę.
   ― Jako gość przychodzę i skromne warunki przyjmuję. Wystarczy tylko, że będę się miał gdzie od kurzu i wiatru schronić, a bardzo się ucieszę.
   Wkrótceśmy się przy drzwiach zatrzymali, gdzie kazała mi poczekać w krytym strzechą pawilonie. Po dłuższej chwili wyszła.
   ― Czyj to dom jest? ― spytałem.
   ― To tylko dom pani Cui ― odpowiedziało dziewczę.
   ― Kim jest pani Cui?
   ― Latorośl króla Bolingu, przedstawicielka dawnego rodu księcia z Qinghe.[10] Z twarzy podobna do swojego wuja siostrzenica Pan Anrena,[11] a temperamentem starszemu bratu dorównuje młodsza siostra Cui Jiguia.[12] Urodziwej tak jak ona nawet w niebie szukać próżno. Jej nefrytowe[13] ciało giętkie jest jak mało czyje. Lśniące lico; delikatne, że aż strach dotknąć, by go nie uszkodzić. Wąska talia; wygięta jakby się miała zaraz złamać. Han E[14] i Songyu[15] popadliby w kompleksy, gdyby ją ujrzeli. Przy niej Jiangshu[16] i Qingqin[17] brzydkie są jak noc. Dla jej wdzięku i czaru żaden krasomówca nie znajdzie porównania. Perfekcji jej atłasowego i zwiewnego ciała żadna rozmowa nie wyczerpie.
   Po chwili usłyszałem dochodzący z wnętrza budynku dźwięk długiej cytry i zanuciłem:

Liczne obmyśla flirty i zaloty,
Po czym odmawia ― nocą śpi osobno.
Często jedwabną swoją dłoń unosi,
By strunę cytry czasem trącić drobną.
Już dech zapiera, gdy ją słychać tylko.
Jak jej nie wielbić, gdy naprzeciw stanie?
Jeśli mnie dzisiaj w ogóle nie przyjmie,
Do nieba swoje zaniosę żądanie.

  Po krótkiej chwili posłanniczka Guixin przyniosła wiadomość. W wierszu do mnie napisane było:

Twarz nie jest twarzą nikogo innego.
Serce natomiast to jest serce moje.
Po cóż niebiosa do tej sprawy mieszać,
I próżno pukać w ich zacne podwoje?

  Gdy skończyłem czytać, uniosłem głowę i spojrzałem w stronę drzwi, gdzie ujrzałem na pół przysłoniętą twarz panny Shiniang[18] i zanuciłem:

Uśmiech miarkuje i policzki chowa.
Rąbek ust tylko pokaże wstydliwa.
Rzęsami w sercu mym niepokój budzi.
Oczyma na wskroś jak strzałą przeszywa.

  Posłanniczka Guixin ponownie dostarczyła mi wierszowaną wiadomość:

Jak dobrej szukasz, to inne są lepsze.
Ja nie wysilam się, kiedy coś robię.
Po cóż wzajemnie się droczyć na próżno?
Sił tylko szkoda. Może odpuść sobie.

  Noc już zapadła i zmrok był głęboki, a ja, rozmyślając, wciąż zasnąć nie mogłem. Chodziłem tam i z powrotem bez szans na wyrażenie tego, co chciałem powiedzieć. Skoro mi wiadomość przysłała, jakże mógłbym nie dać odpowiedzi? Od serca więc taki list napisałem:

Jako że bawią mnie po trosze i muzyka i wdzięki kobiece, od dawna za schadzkami przepadam. Jedna po drugiej rozliczne odwiedzając osobistości, cały świat dokoła obszedłem. Grając na cytrze w prefekturze Shu, nasyciłem oczy wdziękami pani Wenjun;[19] gwiżdżąc na feniksowym flecie pod wieżą w Qin, napatrzyłem się na pannę Songyu.[20] Chociaż orchidei darowałem zioła wonne i wisiory z pasa odpinałem, nie zaskarbiłem sobie głębszego uczucia. Wesele i wspólne łoże jakże są przyjemne! Dawniej gdyśmy we dwoje sypiali, zawsze narzekałem, że noc taka krótka. Dzisiejszej nocy sam leżę zły na to, że tak długie są wachty. Niebo wciąż to samo, a czas tak odmienny. Słodką woń czuję w oddali, która tylko ból sercu Hana Shou[21] zadaje. Dźwięk cytry słyszę w pobliżu, zdałoby się, że sama Wenjun[22]vis-à-vis

Kiedy się wcześniej z Guixin widziałem, opowiadała mi o pannie Shiniang, mówiąc, że nie ma drugiej takiej na świecie, a pośród ludzi tylko ona taka jedna. Jej kibić niczym wiotkie gałązki brzozy ze sobą splecione, a kąciki jej oczu jakby ognia płomienie u skroni iskrzące. Jak tylko swoje pokaże policzki, to kwiaty całej ziemi zdają się nie istnieć. A kto jej brwi zobaczy, temu się z wolna wydawać zacznie, że księżyc z nieba zniknął. Xishi[23] przy niej twarz zakrywa i po stokroć kosmetyki swoje w ogień rzuca. Panny w krajach południowych poruszone do żywego, po tysiąckroć swe lusterka tłuką. Nawet bogini rzeki Luo,[24] powabna jak wirujący płatek śniegu, może jej co najwyżej ubrania w kostkę składać. Boski obłok znad wąwozów Wu,[25] ani butów nie śmie jej podawać. Drażni ją Qiu Hu, co miał oczy tak słabe, że złoto na próżno by trwonił.[26] Żal jej niejakiego Jiaofu, co miał serce tak szalone, iż biały zmarnował nefryt.[27]

Włóczyłem się ja daleko od domu po tej pięknej okolicy, przystając w drodze pod cichymi pawilonami, aż tu nagle bóstwo napotkawszy, nie mogę swego powstrzymać zdumienia. Jeśli lotosy kwitną na dnie przepaści, ich nasiona leżą naprawdę głęboko. Jeśli drzewo rośnie na wierzchołku góry, to z dnia na dzień coraz to bardziej za swymi owocami tęskni. Żaru ja się nie napiłem, a jednak jelita moje zdają się płonąć. Nie przypominam sobie, abym łykał noże, a jednak brzuch jakby coś rozcinało. Księżyc bezduszny blask rozrzuca wkoło, u okna mego ciągle zawieszony. A wiatr wiosenny spraw roztrząsa wiele, raz po raz szarpiąc w porywie zasłony. Jakże ma człowiek w goryczy czoła stawić temu? Jelita w powietrzu wiszą, jak by się zaraz urwać miały. Uratuj proszę żywot skończenia bliski.

Dopóki jej nie zobaczyłem, była ona dla mnie kimś zwyczajnym. Gdyśmy się jednak losu zrządzeniem spotkali, udręki mojej jest sprawczynią. Tego, co mi na sercu leży, nie waham się wyjawić, pragnąc, by rozważonym zostało. Jeśliby mi dane było jej lśniące ujrzeć oblicze, jakżebym śmiał drobnostkami głowę zawracać?

  Kiedy Shiniang otrzymała list, z surowym wyrazem twarzy zwróciła się do Guixin:
   ― Do tej pory droczyliśmy się wzajemnie dla zabawy, ale teraz na poważnie się do mnie dobiera.
   Posłałem jeszcze jeden wiersz. Oto jego słowa:

Żądze niepostrzeżenie w sercu rozgorzały,
Kiedy nagle twarz twoją ujrzałem dziś cudną.
Na jej widok bez przerwy się człowiek strofuje,
Że o przychylność twoją będzie prosić trudno.
Siedzę przejęty, sam jeden tu w mroku.
Rozpacz się zjawia i rodzi niepokój.
Patrząc, nie trzeba na śmierć się zapatrzyć przecież.
Trud nie musi być wcale tak trudny co kroku.
Wzdycham więc ciężko w odludnej komnacie.
Już od tęsknoty tej jestem w obłędzie.
Gdy komuś nie w smak, że droga daleka,
Bliskiej przyjaźni mógł zawrzeć nie będzie.
Po nocy myśli moje rozbiegane wszystkie.
Za dnia się uczuć ciepłych żadna nić nie przędzie.
Kwiat, co w ogrodzie kwitnie, od ludzi nie stroni.
Twarz, co w alkowie skryta, pokazać się wstydzi.
Gdy cal mnie dzieli dzisiaj od niebiańskiej kei,
Gdzież miałbym innej szukać, miłość żywić dla niej?
Twarz jak tysiąc sztuk złota, wiecznie trwać nie będzie.
Wcześniej czy później garścią popiołu się stanie.
Za życia słońce świeci, by się dniem radować.
Po śmierci gasną blaski, noc trwa niebywała.
Tylko raz jest nam dane po tej ziemi chadzać.
Nie trzeba więc udręczać stuletniego ciała.[28]

   Po chwili zasnąłem na siedząco. Przyśniła mi się Shiniang. Przebudziwszy się nagle, złapać ją chciałem, ale zdziwiłem się bardzo, bo ręce moje były puste. Bardzo mnie to zasmuciło. Cóż powiedzieć mogłem? Dlatego też zanuciłem:

Wszystko się we śnie realne tak zdaje.
Aż tu czar pryska, gdy się człowiek budzi.
Choć dobrze wiedzą, że ból ciało skręca,
Diabły bandyckie biednych dręczą ludzi.

   Shiniang wiersz ujrzawszy, nawet go nie przeczytała, tylko czym prędzej spaliła. Ja natychmiast zanuciłem:

Nie z wiersza płynąć wszak musi spełnienie.
Wiersz jest uczucia jedynie odsłoną.
W ogień podobno go rzuciłaś zaraz,
Pragnąc zapewne, by jak ja tak płonął.

   A kiedy Shiniang wiersz czytać skończyła, stanęła nagle przerażona cała i ze szkatułki lusterko wyjęła, a potem z kufra sukienkę dobrała. Pięknie wystrojona i umalowana cudnie, dostojnie buty na schodach poprawia.
   Mówię znowu do niej:

Słodka woń perfum otula ją wkoło.
Blask barwny w obie roztacza się strony.
Podwija nagle parawan z brokatu.
Na pół uchyla tiulowe zasłony.
Rumiane lico, brwi pomalowane,
Jedno się z drugim komponuje mile.
Puder na pięknej się twarzy unosi.
Wonny liść szminkę z ust ściera co chwilę.[29]
Włosy u skroni jak skrzydła cykady.
Brwi uśmiechnięte niczym dwa motyle.
Wychwala każdy, kto ujrzy jej wdzięki.
Zgrabna, powabna, anioł z tej panienki.
Kochana, słodka, urocze ma lica.
Jej lubej mowy cudowne są dźwięki.
Jakże śliczną ma talię, szczupłą niebywale.
Jakże długo spuszczone ma ku ziemi oczy.
Nikt nie wyrzeźbił jeszcze kształtów tak wspaniałych.
Żaden portret jej nie jest jak ona uroczy.

Choć się widzimy, nie znamy się jeszcze.
Ach, twarz co miasta burzyć i królestwa może.[30]
Tulipanem pachnącą w dzień wietrzny ma szatę.
W dzień słoneczny sukienkę w granatów kolorze.
Korale ust czekają, aż je ktoś pozbiera.
A lotosy policzków, by ktoś sięgnął po nie.
Szał mnie na samo tylko jej imię ogarnia.
Gdy twarz jej widzę, dusza w osłupieniu tonie.
Nieujarzmione, wciąż skacząc bezwładnie,
Serce na strzępy się zaraz rozpadnie.
Słodką jej wonność dokoła wiatr niesie,
Gdy lekkim krokiem tak stąpa dziewczyna.
A kiedy nagle coś powiedzieć pragnie,
Z włosów się spinka czasami odpina.
Dołki na jej policzkach niczym gwiazdki z nieba.
Jej brwi jak księżyc lśniące,[31] jak oczu korona.
Powabna i urocza przed siebie podąża,
Po czym tłumi swój uśmiech i wraca spłoszona.

   ― Po cóż się chować, gdy intencje dobre? ― spytałem, aby ją zatrzymać. Obróciła się więc zamaszyście i w moją stronę uwodzicielskim krokiem ruszyła.

   Shiniang uniosła dłonie w powitalnym geście i ukłoniła mi się, a ja również głowę skłoniłem, jak tylko umiałem uprzejmie.

   ― Kiedy słyszałem jak cię zachwalają, myślałem, że to puste i fałszywe słowa ― zwróciłem się do niej. ― Któżby przypuszczał, że kiedy cię zobaczę, to się okaże, iż boską jesteś istotą? Tak, to jest Grota Istot Boskich!

   ― Kiedy wiersze ujrzałam, pomyślałam, że się człowiek za nimi kryje niezwykły. Teraz, gdy widzę szlachetne oblicze, muszę stwierdzić, że teksty mu nie dorównują. Tak, to jest Grota Tekstów Boskich!

   ― Jakież jest pani tego domu nazwisko i do jakiego rodu gospodyni przynależy? A gdzie małżonek przebywa? ― spytałem.

   ― Jestem najmłodszą wnuczką księcia Cuia z Qinghe, poślubioną pierworodnemu synowi prefekta Hong Nongchanga. Zaraz po ślubie wraz z teściem zamieszkaliśmy w Hexi.[32] W Shu ludzie mieszkają podstępni, raz po raz nasze ziemie najeżdżają. Starszy brat razem z mężem wstali zza biurek i za broń chwycili. Obaj polegli na zajętych przez wroga terenach, a dusze ich osamotnione nie powróciły. Miałam wtedy lat siedemnaście, kiedy męża straciłam. Bratowej było lat dziewiętnaście. Przyrzekłyśmy sobie nigdy więcej nie wyjść za mąż. Starszy brat był piątym synem księcia Cuia z Qinghe, bratowa jest trzecią córką księcia z Taiyuanu. Jak tutaj mieszkamy, będzie już lat niemało. W domu chłodem wieje i pustkami świeci, ciągłość rodu przerwana. Nie wiem jednakże, skąd gość do mnie przybywa.

   ― Ród mój się z Nanyangu wywodzi, sam zaś mieszkam w Xi’e ― odpowiedziałem z powagą na twarzy. ― Rodzina moja posiada moc tajemną Żółtego Kamienia i włada ostatnimi falami Białych Wód.[33] [...]

---